Polski system edukacji uchodzi za przestarzały i nieprzystający do współczesnych realiów, coraz częściej pojawiają się głosy, że wymaga głębokiej reformy. Programy nauczania są napięte, na dodatek opierają się głównie na teorii i wiedzy pamięciowej.  Wpływa to negatywnie na zdrowie psychiczne uczniów. Wielu z nich skarży się na zmęczenie, przebodźcowanie i spadek nastroju. Do tego dochodzą konflikty z rówieśnikami oraz szkolny hejt. Jak nauczyciele mogą wspierać zdrowie psychiczne uczniów?

Jak rankingi szkół i związana z nimi presja dotyka nauczycieli?

Współczesny nauczyciel często odczuwa ogromną presję ze strony dyrektora szkoły i kuratorium. Jego praca jest oceniana przez pryzmat egzaminów. Od średniej ilości punktów i zdawalności danego przedmiotu zależy miejsce danej placówki w ogólnopolskim oraz regionalnym rankingu. Szkoła, która uplasuje się na samym szczycie, zyskuje wizerunek prestiżowej. Nie narzeka na brak kandydatów podczas rekrutacji, co jest niezwykle ważne przy niżu demograficznym. Na dodatek nauczyciele muszą zrealizować obszerne podstawy programowe przy stosunkowo niewielkiej liczbie godzin przewidzianych na dany przedmiot. W rezultacie często brakuje im czasu na to, aby dostrzec ucznia z jego problemami. Warto popracować nad rozwojem uważności, gdyż współczesna młodzież często boryka się z depresją, stanami lękowymi i myślami samobójczymi. W całym kraju brakuje psychologów dziecięcych, gdyż nastolatki potrzebują profesjonalnego wsparcia.

Zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży

Z badań przeprowadzonych w 2015 roku przez Aleksandrę Dymowską i Katarzynę Nowicką-Sauer wynika, że aż 25,7% młodzieży z klas maturalnych borykało się ze stanami depresyjnymi.  Jedynie 17,6% z nich przyjmowało antydepresanty. Wśród uczniów, u których rozpoznano depresję, 94,1% osób doświadczało zaburzeń snu, 47,1% myśli samobójczych, a 17,6% napadów lęku.

Samobójstwa nastolatków – dlaczego młodzi ludzie odbierają sobie życie?

W Europie samobójstwa są jedną z trzech najczęstszych przyczyn śmierci młodych ludzi (Wołoszyn 2012). Z badań przeprowadzonych przez Martę Makarę-Studzińską w 2013 roku wynika, że nastolatki odbierają sobie życie z różnych przyczyn. Najczęściej jednak decydują się na ten krok z powodu problemów rodzinnych, osamotnienia, trudności w szkole, konfliktów z rówieśnikami oraz nieudanych relacji romantycznych. Z kolei Agnieszka Rynowiecka (2023) zwraca uwagę na to, iż nastolatki nieheteronormatywne są aż 5-krotnie bardziej narażone na próby samobójcze. W jaki sposób nauczyciel może zadbać o zdrowie psychiczne uczniów i dostrzec w porę niepokojące zmiany w ich zachowaniu?

Dlaczego uważność w zawodzie nauczyciela jest tak ważna?

W pracy nauczyciela niezwykle istotną rolę odgrywa uważność, która polega na tym, aby patrzeć na drugiego człowieka bez oceniania. W rezultacie pozwala ona otworzyć się na jego problemy, przeżycia i emocje. Uważność to umiejętność, nad którą można pracować, stosując wybrane techniki mindfulness. Dzięki niej udaje się dostrzec w porę niepokojące zachowania uczniów. Niektóre dzieci źle funkcjonują w szkole, nie radzą sobie z nauką lub nawiązywaniem relacji międzyludzkich. Warto zastanowić się, co jest tego przyczyną. Nauczyciel, który wykształcił w sobie uważność, nie formułuje żadnych założeń, lecz próbuje dotrzeć do źródła problemu. Przez lata uważano, że dziecko, które źle się uczy, jest leniwe. To jednak bardzo krzywdzące przekonanie w świetle obecnej wiedzy. Niektórzy uczniowie borykają się z dysleksją. Ich rozwój umysłowy przebiega prawidłowo, ale mają trudności z poprawnym czytaniem i pisaniem (Łodygowska 2017). U części nastolatków występuje natomiast wysoka wrażliwość przetwarzania sensorycznego, a inne dzieci cierpią na niedosłuch. Nauczyciel, który dostrzega u ucznia nieprawidłowości, powinien je zgłosić rodzicom i zasugerować im wizytę w poradni pedagogiczno-psychologicznej lub pediatrycznej.

Dostosowywanie metod nauczania do uczniów

Niektóre cechy występujące u dzieci powinny skłonić szkołę do opracowania odpowiednich sposobów nauczania. W wielu przypadkach wystarczy dobra wola nauczycieli i empatia. Wysoka wrażliwość przetwarzania sensorycznego to właściwość układu nerwowego, która została uwarunkowana genetycznie. Szacuje się, że występuje u 20-30% społeczeństwa, niezależnie od płci i wieku. W tym miejscu warto podkreślić, iż wysoko wrażliwy układ nerwowy posiadają również zwierzęta, w tym ptaki. Osoby, u których stwierdzono tę cechę, są bardziej wyczulone na bodźce. Do ich mózgu dociera więcej informacji, przez to ten szybciej się męczy. Wysoka wrażliwość przetwarzania sensorycznego ma swoje zalety i wady. Z jednej strony ludzie, którzy posiadają tak wyczulony układ nerwowy, szybciej dostrzegają zagrożenie, lepiej łączą ze sobą różne fakty i mogą pochwalić się ponadprzeciętną empatią. Z drugiej szybciej męczą się z powodu hałasu, zapachów czy ostrych świateł. Ponadto bardziej przeżywają krytykę. Wysoka wrażliwość układu nerwowego to cenna cecha z punktu widzenia ewolucji. Dzięki niej w społeczeństwie istnieją „zawiadowcy”, którzy szybciej widzą nadciągające zagrożenie i mogą przed nim ostrzec innych. Niestety, ta właściwość często rodzi problemy w szkole (Kucewicz 2021; Aron 2017)

Dlaczego dzieci wysoko wrażliwe mają trudności w szkole?

Szkoła często staje się źródłem przebodźcowania dla wysoko wrażliwych dzieci. Zewsząd do ich uszu dobiegają różne odgłosy. Na dodatek każdego dnia przyswajają wiedzę z wielu przedmiotów, a każdy nauczyciel stawia im odmienne wymagania. Osoby posiadające wysoko wrażliwy układ nerwowy potrzebują więcej czasu na regenerację. Niestety, szkoła w obecnym wymiarze im go nie zapewnia. Pomiędzy lekcjami występują krótkie przerwy, podczas których czasem trudno przejść z klasy do klasy. Na dodatek po powrocie do domu trzeba zająć się odrabianiem lekcji, a później nauką. Wysoko wrażliwe dzieci nie są mniej zdolne od swoich rówieśników o przeciętnej wrażliwości. One zazwyczaj po prostu potrzebują więcej czasu na adaptację. Lepiej radzą sobie, gdy większe zadanie zostanie podzielone na partie.

W jaki sposób nauczyciel może wspierać zdrowie psychiczne uczniów wysoko wrażliwych?

Przede wszystkim należy ustalić przyczynę trudności. Po powrocie z wakacji takie dzieci potrzebują więcej czasu, aby przyzwyczaić się do szkoły. Mając to na uwadze, nauczyciel może ich nie odpytywać na pierwszych zajęciach. Recytowanie wiersza przy całej klasie stanowi dla osób wysoko wrażliwych źródło stresu. Aby go zredukować, warto zaproponować uczniowi, aby zrobił to na przerwie wyłącznie w obecności nauczyciela. Jest on bardzo wrażliwy na krytykę, dlatego sposób sformułowania merytorycznych uwag ma znaczenie. W tym przypadku sprawdzi się metoda kanapki. Warto dostrzec i pochwalić ucznia za to, co robi dobrze, a następnie zwrócić mu uwagę na obszary, które wymagają udoskonalenia.

Jak nie oceniać ucznia przez pryzmat problemów z nauką?

Nauczyciel nie powinien oceniać młodzieży przez pryzmat ich wiedzy i umiejętności. Każdy wykazuje pewne talenty i deficyty. Nikt nie jest alfa i omegą, nawet najlepszy matematyk czy polonista ma z czymś problem. Warto okazać uczniom wyrozumiałość, co nie oznacza, że należy im pobłażać. Dziecko z dysleksją może wykazywać ogromny talent matematyczny czy artystyczny. Należy wesprzeć je w nauce czytania i pisania, przy czym wspólna praca wymaga przyjęcia spersonalizowanych metod dydaktycznych. Jednak często owocuje zdaną maturą i dostaniem się na wymarzone studia.

Jak na zdrowie psychiczne w szkole wpływa postawa nauczycieli?

Zdrowie psychiczne w szkole to niezwykle szerokie zagadnienie, na które można spojrzeć z różnych perspektyw. Warto zwrócić uwagę nauczycieli na przewidywalność ich zachowań, która przekłada się na poczucie bezpieczeństwa u uczniów. Wielu dorosłych doświadczyło traumy szkolnej z powodu postawy jednego z pedagogów. Ci ludzie po wielu latach pracy zawodowej wciąż odczuwają nieprzyjemny ścisk w brzuchu w okolicach 1 września. Kiedy nauczyciel robi normalną lekcję i na 15 minut przed jej zakończeniem każe wyciągnąć karteczki, wywołuje ogromny dyskomfort psychiczny wśród młodzieży. W organizmie młodych ludzi doszło bowiem do relaksacji i obniżenia poziomu kortyzolu, po czym nastąpił ogromny szok, gdy kartkówka została jednak przeprowadzona.

Polscy uczniowie przeciążeni pracami domowymi

W badaniach przeprowadzonych przez PISA w 2012 roku wykazano, iż polskie dzieci znajdują się w czołówce państw, które poświęcają najwięcej czasu na odrabianie prac domowych. W niektórych krajach nie zadaje się żadnych zadań, w innych natomiast przeznacza się na nie określoną ilość czasu. Polskie dzieci na odrabianie prac domowych muszą wygospodarować ok. 7 godzin. Zajmują one 4. miejsce wśród krajów OECD. Więcej zadań otrzymują tylko młodzi Włosi, Estończycy i Irlandczycy (Karcz-Taranowicz 2019).

W swojej pracy przeglądowej Eugenia Karcz-Taranowicz (2019) wskazuje na to, że polscy uczniowie czują się przeciążeni ilością prac domowych. W rezultacie niechętnie je realizują, traktując jako przykry obowiązek, który nie przynosi większych korzyści.  Polska młodzież musi wygospodarować czas nie tylko na odrabianie zadań domowych, ale też przygotowanie do sprawdzianów i kartkówek. Ponadto uczniowie klas maturalnych uczęszczają na korepetycje i rozwiązują próbne arkusze.

Dlaczego warto zredukować liczbę zadań domowych?

W świetle powyższych danych, nauczyciel dbając o zdrowie psychiczne w szkole, może zredukować liczbę zadawanych prac domowych lub całkowicie z nich zrezygnować. Wypoczęty uczeń lepiej przyswaja wiedzę i potrafi ją wykorzystać w praktyce, gdy na sprawdzianie otrzyma konkretne zadanie do rozwiązania. Zmęczenie prowadzi do spadku kreatywności, rodzi także trudności z zapamiętywaniem i tworzeniem ciągów przyczynowo-skutkowych.

Ocena jako prywatna sprawa ucznia

System oceniania został wprowadzony po to, aby zmotywować uczniów do pracy i przyswajania wiedzy. Opiera się on na przekonaniu, że dziecko nie wykazuje naturalnej ciekawości otaczającym go światem i bez zewnętrznej kontroli nie będzie chciało go lepiej poznać. To zagadnienie budzi ogromne emocje społeczne. Jedni nie wyobrażają sobie szkoły bez ocen, drudzy postrzegają je jako krzywdzące i demotywujące. Niezależnie od indywidualnych przekonań, w Polsce obowiązuje system oceniania. Nie oznacza to jednak, że nauczyciel nie może zadbać o zdrowie psychiczne uczniów, respektując ich prawo do intymności. Oceny poszczególnych osób nie powinny być przedstawiane na forum klasy. Nastolatki, które otrzymały jedynkę czy dwóję, mogą odczuwać większy dyskomfort, gdy inni dowiedzą się o ich niepowodzeniu. Natomiast dzieci, które dobrze się uczą, nierzadko stają się ofiarą klasowego hejtu.

Jak dostrzegać problemy rodzinne ucznia i odpowiednio na nie reagować?

Zdrowie psychiczne w szkole to zagadnienie, które wykracza poza wydarzenia mające miejsce w samej placówce. Nauczyciel to często jedyny dorosły, który może dostrzec, że z dzieckiem dzieje się coś niepokojącego. Nie zawsze rodzice zauważają objawy depresji czy zmiany w dotychczasowym zachowaniu syna i/lub córki. Zdarza się, że to ich postawy stanowią źródło zaburzeń psychicznych u dzieci. Taka sytuacja ma miejsce m.in. w rodzinach dysfunkcyjnych, w tym dotkniętych alkoholizmem czy przemocą domową. Nauczyciel dzięki uważności może dostrzec smutek, lęk czy anhedonię u swoich uczniów, podjąć z nimi życzliwy dialog, a w razie potrzeby zasygnalizować problem szkolnemu psychologowi.

Jak zwalczać szkolny hejt i przemoc psychiczną ze strony innych nauczycieli?

Szkoła to miejsce, w którym młody człowiek nierzadko doświadcza przemocy ze strony rówieśników, ale też nauczycieli. Aby stać się ofiarą klasowego hejtu, wystarczy nosić niemodne ubrania, słuchać innej muzyki lub wymykać się heteronormatywności. Przemoc psychiczna, jakiej doświadcza młody człowiek każdego dnia, może wywoływać u niego nie tylko objawy psychosomatyczne, ale także przyczynić się do podjęcia prób samobójczych. Niestety, zdarza się, że jej sprawcą jest jeden ze szkolnych pedagogów, który naśmiewa się z ucznia przy całej klasie. Nauczyciel, który dostrzeże takie niepokojące zachowania, powinien im przeciwdziałać, zgłaszając sprawę wychowawcy, dyrektorowi lub szkolnemu psychologowi. Warto porozmawiać i okazać wsparcie uczniowi, który padł ofiarą przemocy psychicznej.

Jak empatyczny nauczyciel może zwiększyć bezpieczną więź u uczniów?

Nauczyciel może zadbać o zdrowie psychiczne uczniów, okazując im życzliwość i empatię. Jego rola wykracza daleko poza przekazywanie wiedzy z danego przedmiotu. W czasach, gdy wielu młodych ludzi odbiera sobie życie, rozwijanie uważności wśród pedagogów odgrywa kluczową rolę. Nauczyciel zachowując responsywność, może dostrzec potrzeby ucznia i empatycznie na nie odpowiedzieć. Jego rola jest na tyle duża, iż w niektórych przypadkach zwiększa bezpieczną więź u dzieci z pozabezpiecznym stylem przywiązania. Ten ostatni kształtuje się we wczesnym dzieciństwie w relacji z głównymi opiekunami. Kiedy rodzic zachowuje responsywność, nie ignoruje potrzeb dziecka, lecz próbuje się do niego dostroić, rodzi w nim pierwotne zaufanie i przyczynia się do powstania bezpiecznego stylu przywiązania. Czasem młody człowiek doświadcza emocjonalnego zaniedbania, które utrudnia budowanie relacji międzyludzkich. Uważny i empatyczny nauczyciel może jednak wzmocnić bezpieczną więź, jednocześnie redukując pierwotną nieufność (Shankland 2021; Stahl 2021)

Bibliografia

1. Aron E.A.; Wysoko wrażliwi – jak funkcjonować w świecie, który nas przytłacza; 2017, Wydawnictwo Feeria
2. Dymowska A., Nowicka-Sauer K.; Depresja wśród młodzieży – problem wciąż aktualny; 2015, Forum Medycyny Rodzinnej, 9(2), s. 124-126
3. Karcz-Taranowicz E.; Praca domowa ucznia – konieczność versus zbędność; 2019, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Pedagogika, s. 39-48
4. Kucewicz K.; Kobiety, które czują za bardzo; 2021; Dom Wydawniczy Rebis
5. Łodygowska E.; Dysleksja a problemy emocjonalne dzieci i młodzieży – przegląd badań; 2017, Psychologia wieku rozwojowego. Norma-nietypowość-patologia: Volumina D. Krzanowski
6. Makara-Studzińska M.; Przyczyny prób samobójczych u młodzieży w wieku 14-18 lat; 2013, Psychiatria 10 (2), s. 76-83
7. Rynowiecka A.; Ważne rozmowy przy okazji; 2023, Psychologia Dziecka. Newsweek Extra, 1/2023, s. 50
8. Shankland R., Andre C.; Jak dobrze być razem; 2021, Wydawnictwo Feeria
9. Stahl S.; Jak nie bać się bliskości?; 2021, Wydawnictwo Otwarte
10. Wołoszyn Ł.; Suicydologia zachowań samobójczych dzieci i młodzieży; 2012, Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego
    
    Materiał sponsorowany.